Қазақ тілінің Android және iOS жүйелеріне ену тарихы: Қытай қазақтарының елеусіз ерлігі

XXI ғасыр – ақпарат пен технология ғасыры. Смартфондар, планшеттер, компьютерлер – барлығы адам өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Дегенмен ұзақ жылдар бойы қазақ тілі әлемдік цифрлық жүйелердің шетінде қалып келді. Google, Apple, Microsoft сияқты алпауыт компаниялар қазақ тілін өз өнімдеріне енгізуге құлықсыз болды. Қазақстанның ресми тарапынан да бұл істі ілгерілетуге айтарлықтай күш жұмсалмады.

Бұл тұста ұйғыр бауырларымыз да айтарлықтай жетістікке жетіп қалған еді. Тіпті Irfan Tabtsum сияқты ұйғыр маркалы смартфондар жарық көрді. Қазақ жастары намысқа тырысып, өзіміздің ZERDE, AZBABA сияқты толықтай қазақы нақышта жасалған смартфон үлгілерін шығарып көрді. Іші де, сырты да қазақы мәнерге сай жасалған бұл қадам белгілі бір деңгейде мақтануға лайық болғанымен, оның уақытша ғана нәтиже екенін, тілдің тағдырын түбегейлі шеше алмайтынын түсіндік.

Өз қаражатымызға мыңдаған смартфон шығаруға болатын еді, бірақ оны бәрібір қазақтар толық сатып ала алмайды. Ең қиыны – Қытай зауыттары мұндай дербес бастамаға жол бермейтін. “Рұқсатсыз тіл енгізуге болмайды” деп, қытай билігі бір-ақ қаулымен бүкіл еңбекті жоққа шығара салуы мүмкін еді.

Сол себепті біз ұзақ ойлана келе, негізгі жолды таңдадық: әлемдік жүйелердің өзегіне – Android пен iOS жүйесіне қазақ тілін енгізу. Яғни, қазақша тек аздаған үлгілерде ғана емес, миллиардтаған смартфондарда ресми түрде жұмыс істеуі тиіс еді. Бұл шешім ең дұрыс әрі ең батыл қадам болды.

Жолымызда сансыз кедергілер кездесті. Ұйғыр бауырларымыз әлі күнге дейін түрлі тосқауылдарға ұшырап келеді, бірақ олардың шетелдегі жастары тілі мен ұлты үшін күресіп жатқанын көріп, біз қуанамыз әрі қолдау білдіреміз. Біз үшін олар туыс халық қана емес, тағдырлас ұлт.

Ал қазақ тілінің смартфондарға жол табуы – біз үшін ұлтқа деген құрметтің, намыс пен табандылықтың жемісі. Бүгінде Android пен iOS-та қазақ тілі ресми түрде қолжетімді. Бұл жеңіс – тек технологиялық емес, рухани да табыс. Қазақ үшін тіл таңдауда “Қазақ тілі” деген опцияны көру – біздің еңбегімізге берілген ең үлкен марапат.

Бұл – біз үшін де, болашақ ұрпақ үшін де өлшеусіз бақыт.

Осындай күрделі кезеңде, алыс Қытайдағы қазақ студенттері мен жас ІТ мамандарының намысқа суарылған ерікті еңбегі нәтижесінде қазақ тілі Android және iOS жүйелеріне енді. Бұл — тарихта аз айтылып, елеусіз қалғанымен, ұлт болашағы үшін баға жетпес еңбек.

---

Алғашқы бастама (2010 жыл)

2009-жылдардың соңына қарай Қытайдағы қазақ жастары смартфондардың кең таралуын көріп, бір үлкен кемшілікті байқады: қазақ тілі қолжетімсіз еді. Самархан Нұрдәулетұлы бастаған бір топ студент пен ІТ мамандары Пекин, Үрімжі, Алтай, Іле аймақтарында бас қосып, Android жүйесін қазақшаға аудару ісін қолға алды.

Бұл топтың саны шамамен 10-ға жуық ерікті ІТ маман болды.

Олар ешқандай қаржылық қолдаусыз, Қазақстаннан да көмек алмай, тек ұлтқа деген құрмет пен намыс күшімен күн-түні жұмыс істеді.

Қазақша әр мәзірді, әр пернені, әр сөйлемді аударып, жүйеге енгізді.

---

Қиындықтар мен кедергілер

Бұл істің жолында аз кедергі болған жоқ.

1. Қытай билігінің қудалауы.

Қазақ тілінің өркендеуіне, қазақша сайттардың көбеюіне Қытай билігі түбегейлі қарсы болды.

gultegin.com, bozbala.com, senkazakh.com, kazsuada.com, kazakhsoft.com сияқты қазақша сайттар толықтай бұғатталды.

Аударма ісіне атсалысқан кей жастар қудаланып, тіпті түрмеге жабылды.

Бүгінде тірі қалған, бірақ Қытайда тұрып жатқан кейбір аудармашылардың атын атауға батылдық жетпейді, өйткені әлі де қудалану қаупі бар.

Егер Қытай билігі бізді қолдаған болса, біз қазақ тілі үшін әлдеқайда үлкен жетістікке жете алар едік.

Негізгі мақсатымыз – Ахмет Байтұрсынұлы негізін қалаған төте жазуды (араб әліпбиін) де ресми қолданысқа енгізу болатын. Ол үшін халықаралық стандартқа сәйкес арнайы тіл коды cn-kk-kz ретінде тіркелмек еді.

Алайда Қытай билігі бұл бастамамызға үзілді-кесілді қарсы болды. Соның кесірінен біз тек Қазақстанда қолданылатын кирилл қарпіне негізделген kz-kk тіл кодын алуға мәжбүр болдық.

Бүгінде Қазақстандағы ресми қазақ тілі смартфондар мен компьютерлерде дәл осы kz-kk коды арқылы жұмыс істеп тұр. Бірақ егер сол кезде төте жазуға мүмкіндік берілгенде, әлемдік ІТ жүйелерінде қазақ тілі бірден екі әліпбимен (кирилл және төте жазу) қатар жүрер еді. Бұл – Қытайдағы, Моңғолиядағы, Түркиядағы және әлемнің әр түкпіріндегі қазақтар үшін теңдесі жоқ жеңіс болар еді.

2. Google мен Apple кедергілері.

Қазақ жастары ресми тіл кодын (cn kk немесе kz) сұрағанда, компаниялар Қытай билігінің рұқсатынсыз бермей қойды. 

Амалсыздан VPN арқылы Қазақстан атынан тіркеліп, «kk-KZ» кодын алуына тура келді.

Осылайша Қытайдағы қазақтар өзін Қазақстандықпыз деп көрсетіп, ұлттық мүдде үшін амал-айла жасады.

Егер Қытай билігі бізді қолдаған болса, біз қазақ тілі үшін әлдеқайда үлкен жетістікке жете алар едік.

Негізгі мақсатымыз – Ахмет Байтұрсынұлы негізін қалаған төте жазуды (араб әліпбиін) де ресми қолданысқа енгізу болатын. Ол үшін халықаралық стандартқа сәйкес арнайы тіл коды cn-kk-kz ретінде тіркелмек еді.

Алайда Қытай билігі бұл бастамамызға үзілді-кесілді қарсы болды. Соның кесірінен біз тек Қазақстанда қолданылатын кирилл қарпіне негізделген kz-kk тіл кодын алуға мәжбүр болдық.

Бүгінде Қазақстандағы ресми қазақ тілі смартфондар мен компьютерлерде дәл осы kz-kk коды арқылы жұмыс істеп тұр. Бірақ егер сол кезде төте жазуға мүмкіндік берілгенде, әлемдік ІТ жүйелерінде қазақ тілі бірден екі әліпбимен (кирилл және төте жазу) қатар жүрер еді. Бұл – Қытайдағы, Моңғолиядағы, Түркиядағы және әлемнің әр түкпіріндегі қазақтар үшін теңдесі жоқ жеңіс болар еді.

3. 70 жылдық орыс отарлауының салқыны.

Қазақстанда қазақ тілінің мәртебесі толық орнықпай тұрған кезеңде, бұл бастаманың бағаланбауы да еріктілердің еңбегін елеусіз қалдырды.

---

Алғашқы жеңістер

2010 жылдың соңына қарай алғашқы табысқа қол жеткізілді. Ең бірінші болып жапондық Sony компаниясының Android құрылғыларында қазақша мәзір пайда болды.

Одан кейін Nokia жүйесіне қазақ тілі енгізілді.

2012 жылы Samsung смартфондары қазақша сөйлей бастады.

Ең ауыр сынақ – Apple iOS жүйесі болды. Бұл процестің толық аяқталуы ұзақ жылдарға созылды.

---

Қорытынды жетістік

2022 жылы қазақ тілі iOS жүйесінде толыққанды жұмыс істей бастады.

Бүгінде кез келген қазақ азаматы смартфон мәзірінен «Қазақ тілі» деген таңдау жасай алады.

Бұл мүмкіндіктің артында тек ресми саясат емес, қытайлық қазақ еріктілерінің қаншама ұйқысыз түні, намысқа суарылған еңбегі, тіпті түрмеде тартқан азабы жатыр.

---

Ұлтқа қалдырған аманат

Бүгінде қазақша смартфон ұстап жүрген әр адам бақытты. Бірақ ол жай ғана аударылған мәтін емес — ол үлкен құрбандықтың жемісі. Қытай түрмесінде отырған, қудаланған, атын атауға болмайтын қазақ жастарының аманаты.

👉 Сондықтан қазақ тілін смартфон мәзірінен таңдаған әр қазақ баласы – сол еңбекті еске алып, құрмет көрсетуі тиіс.

Бұл – өлшемі жоқ бақыт пен байлық, ұлтқа жасалған адал қызмет.

---

Қорытынды

Қытайдағы қазақ студенттері мен ІТ мамандарының осы еңбегі әлі күнге дейін елеусіз қалып отыр. Бірақ тарих олардың атын түбінде алтын әріппен жазады. Бұл – «ұлтқа деген сүйіспеншіліктің қандай болатынын» дәлелдеген нағыз ерлік.